Εχθές το βράδυ, είδα στην τηλεόραση ένα ρεπορτάζ το οποίο με προβλημάτισε∙ ομολογώ ότι και τώρα που γράφω το κείμενο αυτό παραμένω προβληματισμένος και ο λόγος που γράφω είναι για να βάλω τις σκέψεις μου σε μια σειρά (ζητώ προκαταβολικά συγνώμη από τους αναγνώστες για το ότι γίνονται μάρτυρες αυτής της δημόσιας ψυχανάλυσης!) Το ρεπορτάζ είχε ως θέμα την Ουσάμι Ρίκα (宇佐美里香) την καρατέκα από το Τόκιο που αγωνίζεται στα κάτα στο παγκόσμιο πρωτάθλημα της World Karate Federation που γίνεται αυτές τις μέρες στο Παρίσι –η Ουσάμι είχε πάρει το χάλκινο μετάλλιο στο προηγούμενο πρωτάθλημα της WKF το 2010, την πρώτη θέση στο Παν-Ασιατικό Πρωτάθλημα το 2009 και επί τρία χρόνια (2009, 2010 και 2011) την πρώτη θέση στο Παν-Ιαπωνικό Πρωτάθλημα. Μ’ άλλα λόγια, είναι η ελπίδα της Ιαπωνίας στα κάτα γυναικών, εξ ου και η παρουσίασή της στις αθλητικές ειδήσεις τις παραμονές του παγκόσμιου πρωταθλήματος.
Είναι προφανές ότι με τις παραπάνω περγαμηνές,
η 26χρονη Ουσάμι έχει πολύ καλές προδιαγραφές για να νικήσει∙ για τις περγαμηνές
αυτές δε, ένα μέρος των ευσήμων θα πρέπει να αποδοθούν και στον υπεύθυνο για
την προετοιμασία της και δάσκαλό της, τον
Ινόουε Γιοσίμι (井上慶身). Ο δάσκαλος Ινόουε
θεωρείται θρύλος στο χώρο των προπονητών του καράτε στην Ιαπωνία έχοντας οδηγήσει
στα ψηλότερα σκαλιά των ιαπωνικών και διεθνών βάθρων αθλητές όπως οι αδερφοί
Χασεγκάουα, ο Αντόνιο Ντίαζ και η Νακαγιάμα Μίε και κατέχοντας σήμερα τον τίτλο
του επικεφαλής προπονητή της Εθνικής Ομάδας Επιδείξεων Καράτε της Ιαπωνίας και
του μέλους της τεχνικής επιτροπής της Ιαπωνικής Ομοσπονδίας Καράτε. Για την
ιστορία, η καταγωγή του είναι από το Σίτο Ρίου –ήταν μαθητής του Χαγιάσι Τερούο
(1924-2004) ο οποίος με τη σειρά του υπήρξε μαθητής του Μαμπούνι Κένουα (1889–1952),
του δημιουργού της σχολής- και πλέον είναι επικεφαλής του δικού του «χα», με
την ονομασία «Ινόουε-χα Σίτο Ρίου» (井上派糸東流).
Μετά τις… συστάσεις, ας επιστρέψουμε στο θέμα
μας: μετά από μια αναδρομή στη μέχρι τώρα πορεία της Ουσάμι, το ρεπορτάζ έδωσε
μια γεύση από την προετοιμασία της για το πρωτάθλημα του Παρισιού (περιλαμβάνοντας
μάλιστα και λίγα λόγια από το δάσκαλο Ινόουε) και κάποια στιγμή ο δημοσιογράφος
ρώτησε την κοπέλα αν υπήρχε κάποια ξεχωριστή τακτική που ακολουθούσε στην
προπόνησή της πέραν της αφοσιωμένης και σκληρής δουλειάς – η φράση είναι «ισόου-κεν-μέι»
(«一生懸命»)
δηλαδή «σαν να εξαρτάται η ζωή σου» και αποτελεί ένα από τα αγαπημένα κλισέ των
ιαπώνων, αθλητών και μη. Και εκείνη απάντησε ότι ο δάσκαλός της, της έχει πει
να παρακολουθεί «τζιντάι γκέκι» («時代劇») δηλαδή κινηματογραφικές ταινίες εποχής και να προσπαθεί να μιμείται
το παίξιμο των ηθοποιών.
Όποιος έχει δει τζιντάι γκέκι ίσως αρχίζει να καταλαβαίνει τον προβληματισμό μου: επηρεασμένα από τα κλασσικά είδη θεάτρου Καμπούκι και Νο τα έργα αυτά είναι υπόδειγμα στυλιζαρισμένου και αφύσικου παιξίματος –τουλάχιστον για τη δυτική αισθητική που έχει διαμορφωθεί από τη σχολή Στανισλάβσκι και τη «μέθοδο» του Λι Στράσμπεργκ και του Actors Studio. Ακόμα και οι ίδιοι οι ιάπωνες συχνά κοροϊδεύουν τις σχεδόν μηχανικές κινήσεις του σώματος, τα έντονα βλέμματα και τον στομφώδη τρόπο ομιλίας που αποτελούν χαρακτηριστικά των έργων αυτών, ενώ ο τρόπος που παρουσιάζονται οι πολεμικές τέχνες (κυρίως οι ένοπλες καθώς η θεματολογία τους περιλαμβάνει κατά 99% σαμουράι, ξιφομαχίες κ.λπ.) είναι τόσο περιχαρακωμένη σε κλισέ και σε υπερβολές που το σχόλιο «Αυτό είναι καλό για τζιντάι γκέκι –όχι για το ντότζο» είναι αρκετά συνηθισμένο σε μαθήματα πολεμικών τεχνών όταν κάποιος μαθητής κινηθεί με υπερβολή.(Όσοι δεν έχουν δει τζιντάι γκέκι, ας σκεφτούν τις κακές ταινίες κουνγκ φου του Χονγκ Κονγκ της δεκαετίας του 1970).
Και παρόλα αυτά, ένας δάσκαλος/προπονητής –και
δη ένας από τους καλύτερους στην Ιαπωνία- προτείνει στους μαθητές/αθλητές του
να χρησιμοποιήσουν αυτό ως παράδειγμα προς μίμηση; Γιατί; Όσο και αν το σκέφτομαι
δεν μπορώ παρά να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι το αγωνιστικό καράτε έχει γίνει
τόσο πολύ προσανατολισμένο στην περφόρμανς που σιγά-σιγά μεταλλάσσεται σε κάτι
ανάλογο με αυτό που στα ιαπωνικά αποκαλείται «τάτε» («殺陣») και στα αγγλικά «stage
fighting», δηλαδή
ένα είδος μίμησης πολεμικής τέχνης προσαρμοσμένο στις ανάγκες και επηρεασμένο
από τις επιταγές του κινηματογράφου –όσοι παρακολουθούν τους τίτλους τέλους των
ταινιών θα έχουν δει την αναφορά «martial
arts’ choreography». Και παρότι
ως ξεχωριστή τέχνη είναι όντως ενδιαφέρουσα, οι ερωτήσεις στις οποίες καλείται
να απαντήσει είναι διαφορετικές από αυτές των πολεμικών τεχνών.
Το παραπάνω δεν είναι υπόθεση που προκύπτει
μόνο από τα κάτα. Σε όσες επιδείξεις καράτε έχω δει στην Ιαπωνία τα τελευταία
χρόνια, το τζιγιού κούμιτε, δηλαδή το ελεύθερο παίξιμο (συνήθως με έναν
καρατέκα εναντίον δύο ή τριών για λόγους καλύτερης ροής) που ακολουθεί τις
επιδείξεις κάτα, είναι εμφανώς σκηνοθετημένο και περιλαμβάνει σχεδόν πάντα
αρκετές ρίψεις/ανατροπές (του τζούντο ή του αϊκίντο) και τουλάχιστον δύο ή τρία
πολύ θεαματικά ιπτάμενα λακτίσματα. Ως θέαμα είναι εξόχως απολαυστικό (και
ενίοτε ενδιαφέρον στρατηγικά) αλλά ο προσανατολισμός του στην περφόρμανς είναι
πρόδηλος∙ το τζιγιού κούμιτε που γίνεται στο πλαίσιο της κανονικής προπόνησης
είναι, βεβαίως, πολύ διαφορετικό και παραμένει αυτό που λέμε «sparring» με το βαθμό της
επαφής να ποικίλλει αναλόγως του στιλ.
Επιστρέφοντας στα κάτα, επειδή το συγκεκριμένο θέμα μου κίνησε την περιέργεια έψαξα να βρω εκτελέσεις κάτα από τον ίδιο τον Ινόουε Γιοσίμι και παρότι δε βρήκα, βρήκα ορισμένα εκτελεσμένα από το δάσκαλό του το Χαγιάσι Τερούο. Ίσως δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι δικές του εκτελέσεις δεν είχαν καμία σχέση με τις εκτελέσεις των μαθητών του Ινόουε –οι κινήσεις είναι πολύ πιο ρέουσες και πολύ πιο φυσικές. Όλο το κίμε που χρειάζεται για να είναι το κάτα ζωντανό ήταν παρόν, όμως σε καμία περίπτωση δεν εκφραζόταν τόσο υπερβολικά (ή… κινηματογραφικά) όσο στις περιπτώσεις της Ουσάμι ή του Ντίαζ, δηλαδή των κορυφαίων δύο μαθητών του Ινόουε. Επιπλέον, σε κάποια βίντεο που δείχνουν τον Ινόουε να διδάσκει, οι δικές του κινήσεις μοιάζουν πολύ πιο ήπιες και φυσικές από αυτές των μαθητών του όταν εκτελούν τα κάτα σε αγώνες∙ ωστόσο, αυτό το τελευταίο μπορεί και να μη σημαίνει πολλά πράγματα καθώς η προετοιμασία για αγώνες ενδέχεται να είναι διαφορετική.
Όπως έγραψα και στην αρχή, δεν
μπορώ να πω ότι καταλαβαίνω ακριβώς το σκεπτικό μιας τέτοιας ερμηνείας των κάτα. Βεβαίως
κάποιος θα μπορούσε να πει ότι η εμπειρία μου από το καράτε είναι πολύ μικρή
και πολύ παλιά –και θα έχει δίκιο καθώς από τα τρία χρόνια που έκανα καράτε
έχει περάσει πάνω από μια εικοσαετία και τα πράγματα με τα οποία ασχολήθηκα στα
χρόνια που ακολούθησαν είναι εντελώς διαφορετικά. Παρόλα αυτά, οι πολεμικές
τέχνες είναι πολεμικές τέχνες και οι βασικές τους αρχές είναι οι ίδιες γιατί
δεν μπορούν να είναι διαφορετικές: μια κίνηση είναι φυσική ή δεν είναι είτε
μιλάμε για άοπλες τέχνες, είτε για ένοπλες και μια κίνηση που μιμείται τη
χορογραφία των ιαπωνικών ταινιών εποχής σχεδόν ποτέ δεν είναι φυσική γιατί δεν
προσπαθεί να είναι.
Βλέποντας ωστόσο το αποτέλεσμα στους
μαθητές/αθλητές του Ινόουε και βλέποντας τις διακρίσεις τους, φαίνεται ότι
τελικά αυτή η θεατρικά υπερβολική και αφύσικη κίνηση αποδίδει –ήτοι
ανταποκρίνεται στα κριτήρια των κριτών των αγώνων. Και αυτό, τουλάχιστον για
μένα, σημαίνει ότι το καράτε έχει μεταμορφωθεί σε κάτι διαφορετικό από αυτό που
είχα αντιληφθεί όταν έβλεπα τους μεγάλους δασκάλους των δεκαετιών 1960 -1970 (Νακαγιάμα, Καναζάουα, Ενοέντα κ.λπ.) να εκτελούν τα ίδια κάτα∙ το αν
αυτή η εξέλιξη ωφελεί ή όχι το καράτε είναι μια συζήτηση την οποία δεν
αισθάνομαι αρμόδιος να κάνω καθώς η εμπλοκή μου με τη συγκεκριμένη τέχνη είναι,
όπως είπα και παραπάνω, επιεικώς μικρή. Ακριβώς δε γι αυτό το λόγο,
επιφυλάσσομαι ότι πίσω από όλα αυτά κρύβεται κάτι που δεν μπορώ να αντιληφθώ
–και με δεδομένο ότι μιλάμε για δασκάλους οκτώ νταν και παγκόσμιους
πρωταθλητές, η πιθανότητα αυτή κάθε άλλο παρά μικρή είναι!
ΥΓ
Τη στιγμή που ανεβάζω αυτό το κείμενο, το σάιτ
της WKF δείχνει
ότι τόσο η Ουσάμι, όσο και ο Ντίαζ έχουν πάει στον τελικό των κάτα γυναικών και
ανδρών αντίστοιχα. Εντελώς συμπτωματικά, υποθέτω, απέναντί τους έχουν και οι
δύο γάλλους καρατέκα…
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: Τελικά πήραν και οι δύο την πρώτη θέση (βλ. και τη σχετική κατάταξη στο σάιτ της WKF)
ΥΓ2
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: Τελικά πήραν και οι δύο την πρώτη θέση (βλ. και τη σχετική κατάταξη στο σάιτ της WKF)
ΥΓ2
Ζητώ συγνώμη για την ποιότητα των φωτογραφιών –είναι
τραβηγμένες από τον υπολογιστή καθώς, όπως έγραψα στην αρχή, το πρωτάθλημα της WKF γίνεται στο Παρίσι.